برای دقایقی با اهل بیت علیهم السلام

چكیده :

محدّثان و مفسّران شیعی و سنّی، دهها كتاب و رساله مستقل در مورد آیات نازل شده در شأن امام امیرالمؤمنین
علی بن ابی طالب علیه السلام نوشته‏اند، كه بخشی از میراث گرانقدر فرهنگ اسلامی در زمینه «اسباب النزول» را تشكیل می ‏دهد.
یكی از این آثار، رساله‏ای است به نام «ما نزل من القرآن فی علی» [علیه السلام]، نوشته احمدبن محمد بن مظفر رازی، محدث و مفسّر و فقیه حنفی، كه در قرن ششم و هفتم هجری قمری می ‏زیسته است. این رساله كوتاه، 156 آیه از قرآن را در بردارد كه در شأن امام علی علیه السلام نازل شده است.
این رساله، بر اساس نسخه خطی آن، موجود در كتابخانه سلیمانیه (در كشور تركیه) برای نخستین بار منتشر می ‏شود.
كلید واژه‏ها: قرآن، اسباب نزول / رازی حنفی، احمدبن محمد / علی بن ابی طالب علیه السلام، فضائل / علی بن ابی طالب علیه السلام، آیات قرآنی / امامت، ادّله قرآنی / امامت، آثار اهل سنت.
1- مقدمه
1-1. آشنایی با مؤلف[1]
احمدبن محمدبن مظفر بن مختار رازی حنفی، زاده ری، مقیم در آقْسرا - كه ابوالفضائل و ابوالمحامد كنیه‏اش بود - از دانشمندان حنفی قرن هفتم بود كه پس از سال
631 در گذشت.
داوودی در طبقات المفسرین او را به عنوان «فقیه رازی حنفی صوفی مفسّر» ستوده و در باره‏اش گوید: «به دمشق آمد و در جامع آن شهر تفسیر قرآن گفت. سپس به روم رفت و متولی قضاوت و تدریس شد، و احادیث زیادی از مشایخ روایت كرد». (طبقات المفسرین، ج 1، ص 86)
ابن عدیم نیز در كتابی كه در تاریخ شام نگاشته، در باره‏اش گوید: «احمدبن مظفر بن مختار، ابوالعباس رازی، قاضی فقیه ادیب شاعر حنفی، متولّی قضاوت در روم ...» (بغیة الطلب، ج 3، ص 1149)
در كتابهای ایضاح المكنون ج 1 ص 174 و معجم المؤلفین، ج 2 ص 158 نیز در باره او مطالبی آمده است.
از آثار او، «حجج القرآن» است كه در مصر، توسط مكتبة محمود صبیح چاپ شده است.
وی همچنین «بذل الحبا فی فضل آل العبا» را نوشته، كه در اجازه‏ای كه به شاگردش كمال الدین جمشیدبن یهوذا داده، از آن نام می برد.
این اجازه، در تاریخ ذی العقده 631 در مدرسه مظفریه در شهر آقْسرا[2] صادر شده، و متن آن در آخر كتاب «حجج القرآن» منتشر شده است.
2-1. درباره این رساله
یكی از از آثار ابن مختار، رساله‏ای است كوتاه با عنوان «مانزل من القرآن فی علی» [علیه السلام].
محقق طباطبایی كه این رساله را شناسایی كرده، در وصف آن می ‏نویسد: «نسخه‏ای خطی از آن در مجموعه لاله لی - ضمن مجموعه رسائل به شماره 3739 - در كتابخانه سلیمانیه در اسلامبول دیدم. تمام این مجموعه، رسائل این مؤلف است كه نصرالله بن محمد قصری در سال 738 كتابت كرده، و رساله مورد نظر ما، در این
مجموعه، از برگ 21 - ب آغاز می شود.[3] من در سفر خود به تركیه به سال 1397 هجری قمری، نسخه‏ای از آن نوشتم و ضمن مجموعه «نتایج الاسفار» جای دادم. در همین مجموعه، از حوزه‏ای از مؤلّف هست كه به شرح حال خود اشاره كرده و می گوید:
و اَحمدُ الرحمان، و اسمی احمدو جدّی المظفّر المعظّمُو مولدی الری و نعمُ المولدُفرغت منها فی ربیع الأوّلِبآقسرا فی اشهر منتمیه
و والدی محمد و سید و بعده المختار جدّی الأقدمیخرج منه المؤمن الموحّد و الحمدلله العلی الأعدلَ الی ثلاثین مع الستّمئه[4]
مؤلف، در این رساله، 156 آیه از قرآن را كه در فضیلت امام امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شده، به شیوه ارسال مسلّم بیان می ‏دارد.
به عبارت دیگر، مؤلّف، شأن نزول این آیات را به قدری روشن می دانسته كه نیازی به ذكر حدیث و سند و بررسی آنها ندیده و در كمال اختصار، این آیات را آورده است.[5] البته با وجود همان اختصار، راهنمایی مفید برای پژوهشگران است كه تفصیل را از كتابهای تفسیر و حدیث به دست آورند.
2- متن رساله
ما نزل من القرآن فی علی
لاحمد بن محمّد بن المظفر بن المختار الرازی
نسخة ضمن مجموعة من مؤلفاته فی مكتبة لاله لی رقم 3739 فی المكتبة السلیمانیة بخط نصراللّه بن محمّد القصری، تاریخها سنة 738.
الورقة 21 / ب.
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدللّه ربّ العالمین و الصلاة و السلام علی نبیه محمّد و آله أجمعین.
و بعد فهذا ذكر الآیات التی نزلت فی الامام أمیرالمومنین علی بن أبی طالب علیه السلام.
[1] أ: انّما ولیكم اللّه و رسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزكوة وهم راكعون. [المائده،55]
[2] ب: یا أیها الرسول بلّغ ما أُنزل الیك من ربك و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته.[المائده،67]
[3] ج: انّ اللّه یأمر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی و ینهی عن الفحشاء، الآیة. [النحل، 90]
[4] د: یا أیها الذین آمنوا اتقواللّه و آمنوا برسوله یؤتكم كفلین من رحمته و یجعل لكم نوراً. الایة. [الحدید، 28]
[5] ه: و أن لو استقاموا علی الطریقة لاسقیناهم ماءً غدقاً لنفتنهم فیه، الآیة. [الجن، 16]
[6] و: فأما الذین آمنوا فیعلمون انّه الحق من ربهم. [البقره، 26]
[7] ز: الم أحسب الناس ...، الآیة.[العنكبوت، 1 و 2]
[8] ح: ذلك بأنّهم اتبعوا ما أسخط اللّه وكرهوا رضوانه فاحبط أعمالهم. [محمد صلی الله علیه وآله وسلم، 28]
[9]ط: واللّه یدعو الی دارالسلام و یهدی من یشاء الی صراط مستقیم. [یونس، 25]
[10] ی: و لئن قتلتم فی سبیل اللّه أو متم لمغفرة من اللّه و رحمة خیر مما یجمعون. [ آل عمران، 157]
[11] یا: للذین احسنوا الحسنی و زیادة. [یونس، 26]
[12] یب: و من یكفر بالایمان فقد حبط عمله. [المائدة، 5]
[13] یج: و انّی لغفار لمن تاب و آمن و عمل صالحاً ثم اهتدی. [طه، 82]
[14] ید: فستعلمون من أصحاب الصراط السوی و من اهتدی. [طه، 135]
[15] یه: فابی أكثر الناس الّا كفورا. [الفرقان، 50]
[16] یو: ذلك بانّهم كرهوا ما أنزل الله فاحبط أعمالهم. [محمد صلی الله علیه و آله، 9]
[17] یز: ولكن جعلناه نوراً نهدی به من نشاء من عبادنا و انّك لتهدی الی صراط مستقیم. [الشوری، 52]
[18] یح: فاستمسك بالذی أُوحی الیك انّك علی صراط مستقیم. [الزخرف، 43]
[19] یط: فأمّا الذین آمنوا باللّه و اعتصموا به، الآیة. [النساء، 175]
[20] ك: ولو أنّهم فعلوا ما یوعظون به لكان خیراً لهم ... الآیة. [النساء، 66]
[21] كا:وان تظاهرا علیه فانّ اللّه هو مولاه و جبریل و صالح المؤمنین. [التحریم، 4]
[22] كب: یا أیها الذین آمنوا اتقوا اللّه و كونوا مع الصادقین. [التوبة، 119]
[23] كج: انّما أنت منذر و لكل قوم هاد. [الوعد، 7]
[24] كد: أفمن كان علی بینّة من ربه ویتلوه شاهد منه. [هود، 17]
[25] كه: و من عنده علم الكتاب. [الرعد، 43]
[26] كو: والذی جاء بالصدق و صدق به. [الزمر، 33]
[27] كز: والملائكة یسبحون بحمد ربهم ویستغفرون لمن فی الأرض. [الشوری،5]
[28] كح: یا أیها الذین آمنوا اذا ناجیتم الرسول فقدموا بین یدی نجواكم صدقة، الأیة. [المجادلة، 12]
[29] كط: انّما المومنون الذین آمنوا باللّه و رسوله ثم لم یرتابوا و جاهدوا باموالهم و انفسهم فی سبیل الله اولئك هم الصادقون. [الحجرات، 15]
[30] ل: أجعلتم سقایة الحاج و عمارة المسجدالحرام كمن آمن باللّه و الیوم الآخر و جاهد فی سبیل الله، الآیه. [التوبة، 19]
[31] لا: حم عسق. [الشوری، 1]
[32] لب: انّما یخشی اللّه من عباده العلماء. [فاطر، 28]
[33] لج: و تعیها أُذن واعیة. [الحاقة، 12]
[34] لد: قل بفضل اللّه و برحمته، الآیة. [یونس، 58]
[35] له: یا أیها الذین آمنوا ادخلوا فی السلم كافة. [البقرة، 208]
[36] لو: و والد و ما ولد. [البلد، 3]
[37] لز: و بالوالدین احساناً. [الاسراء، 23]
[38] لح: النبی أولی بالمؤمنین من أنفسهم. [ الأحزاب، 6]
[39] لط: و كفی اللّه المؤمنین القتال، [الأحزاب، 25] أی: بعلی.
[40] م: و من الناس من یشتری نفسه ابتغاء مرضات اللّه، الآیة. [البقرة، 207]
[42] مب:[12] فاما نذهبنّ بك فانّا منهم منتقمون. [المؤمنون، 41]
[43] مج: و انّا علی ان نریك ما نعدهم لقادرون.[المؤمنون، 95]
[44] مد: قل هل ننبئكم بالاخسرین أعمالا. [ الكهف، 103]
[45] مه: السابقون السابقون أُولئك المقربون، الآیة. [ الواقعة، 10 و 11]
[46] مو: هذان خصمان اختصموا فی ربهم. [ الحج، 19]
[47] مز: و اذان من اللّه و رسوله الی الناس یوم الحج الأكبر ... الآیة. [التوبة، 3]
[48] مح: ولا جنباً الّا عابری سبیل حتی تغتسلوا. [النساء، 43]
[49] مط: الذین ینفقون أموالهم بالیل و النهار سراً و علانیة ... الأیة. [ البقرة، 274]
[50] ن: ان الذین اجرموا كانوا من الذین آمنوا یضحكون. [ المطففین، 29]
[51] نا: طوبی لهم و حسن مآب. [ الوعد، 29]
[52] نب: یا أیها الذین آمنوا، فی جمیع القران.
[53] نج: و سیجزی اللّه الشاكرین. [ آل عمران، 144]
[54] ند: ربنا اغفر لنا و لاخواننا الذین سبقونا بالایمان.[ الحشر، 10]
[55] نه: سورة محمّد كل ما فیها من: الذین آمنوا - و هو سبعة - فی علی. و ما فیها من: الذین كفروا - و هی سبعة - فی اعدائه من بنی أمیة.
[56] نو: انّ الذین آمنوا و عملواالصالحات سیجعل لهم الرحمن وداً. [مریم، 96]
[57] نز: فانّما یسرناه بلسانك لتبشر به المتقین ... الآیة. [مریم، 97]
[58] نح: ثم افیضوا من حیث أفاض الناس. [ البقرة، 199]
[59] نط: أم یحسدون الناس علی ما آتاهم اللّه من فضله.[ نساء، 54]
[60] س: ولسوف یعطیك ربك فترضی. [الضحی، 5]
[61] سا: فی بیوت أذن اللّه أن ترفع و یذكر فیها اسمه، الآیة. [النور، 36]
[62] سب: رجال لا تلهیهم تجارة و لا بیع عن ذكراللّه، الآیة. [النور، 37]
[63] سج: انّما یرید اللّه لیذهب عنكم الرجس أهل البیت و یطهركم تطهیراً. [الاحزاب، 33]
[64] سد: فمن حاجك فیه من بعد ما جاءك من العلم فقل تعالوا ندع ابناءنا و ابناءكم و نساءنا و نساءكم ... الآیة. [آل عمران، 6]
[65] سه: انّ مثل عیسی عنداللّه كمثل آدم خلقه من تراب، الآیة. [آل عمران، 5]
[66]سو: سلام علی آل یاسین [الصافات، 13].
[67] سز: لیسوا سواء من أهل الكتاب .. الآیة [ آل عمران، 113].
[68] سح: و جعلنا منهم ائمة یهدون بأمرنا [السجدة، 24].
[69] سط: و انّ هذا صراطی مستقیماً فاتبعوه [الانعام، 153].
[70] ع: ولا یتخذوا من دون اللّه و لا رسوله ولا المؤمنین ولیجة. [ التوبة، 16]
[71] عا: من المؤمنین رجال صدقوا ما عاهدوا الله علیه ... الآیة [الأحزاب، 23].
[72] عب: انّ اللّه اصطفی آدم و نوحاً و آل ابراهیم و آل عمران علی العالمین [آل عمران، 33].
[73] عج: هذا ذكر من معی و ذكر من قبلی بل أكثرهم لا یعلمون الحق فهم معرضون [الانبیاء، 24].
[74] عد: ثم اورثنا الكتاب الذین اصطفینا من عبادنا ... الآیة [فاطر، 32].
[75] عه: فاسئلوا أهل الذكر ان كنتم لا تعلمون [النحل، 43].
[76] عو: قل هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون [الزمر، 9]
[77] عز: كذبوا بآیاتنا كلها [ القمر، 42].
[78]عح: و ان المساجد للّه ... الخ [الجن، 18].
[79] عط:یاأیها الذین‏آمنوااطیعوا اللّه واطیعوا الرسول وأُولی الأمرمنكم [النساء، 59].
[80] ف: یحكم به ذوا عدل منكم [ المائدة، 95]
[81] فا: فلا و ربك لا یؤمنون حتی یحكموك فیما شجر بینهم [النساء، 65].
[82] فب: انّ اللّه یأمركم ان تؤدوا الأمانات الی أهلها [ النساء، 58].
[83] فج: لتسئلن یومئذ عن النعیم [التكاثر، 58].
[84] فد: فوربك لنسألنهم أجمعین ... الآیة. [الحجر، 92]
[85] فه: أُولو الأرحام بعضهم أولی ببعض فی كتاب اللّه [الانفال، 75]
[86] فو: فلو لا كان من القرون من قبلكم أولو بقیة ینهون عن الفساد ... الآیة [هود، 116].
[87] فز: قل هذه سبیلی أدعو الی اللّه علی بصیرة أنا و من اتبعنی [یوسف، 108].
[88] فح: و مثل كلمة طیبة كشجرة طیبة، الآیة [ ابراهیم، 26].
[89] فط: اصبروا و صابروا و رابطوا [ آل عمران، 200].
[90] ص: فأذن مؤذن بینهم ان لعنة اللّه علی الظالمین [الاعراف، 44].
[91] صا: ثلة من الأولین و قلیل من الآخرین [الواقعة، 13].
[92] صب: یومئذ تحدث أخبارها [ الزلزلة،4].
[93] صج: اخرجنا لهم دابة من الأرض [النمل، 82].
[94] صد: ما ضربوه لك الّا جدلاً. [الزخرف، 58].
[95] صه: یوم تبیض وجوه و تسود وجوه [آل عمران، 106].
[96] صو: أُولئك هم خیرالبریة [البینة، 7].
[97] صز: الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم بذكراللّه ... الآیة [الرعد، 28].
[98] صح: الا أصحاب الیمین [المدثر، 39].
[99] صط: و اما ان كان من أصحاب الیمین فسلام لك من أصحاب الیمین [الواقعة، 91 - 90].
[100] ق: و استعینوا بالصبر و الصلوة و انّها لكبیرة الّا علی الخاشعین [البقرة، 45]
[101] قا: و بئر معطلة و قصر مشید [الحج، 45].
[102] قب: واذا النفوس زوجت [التكویر، 7].
[103] قج: احشروا الذین ظلموا و ازواجهم [الصافات، 22].
[104] قد: كلمة الذین كفروا السفلی و كلمة اللّه هی العلیا [التوبة، 40].
[105] قه: من جاء بالحسنة فله عشر امثالها [الأنعام، 160].
[106] قو: فما لنا من شافعین [الشعراء، 100].
[107] قز: فلو ان لناكرة فنكون من المؤمنین [الشعراء، 102].
[108] قح: فلما رأوا بأسنا قالوا آمنا باللّه وحده، الآیة [غافر، 84].
[109] قط: وحیل بینهم و بین ما یشتهون، الآیة [سبأ، 54].
[110] قی: لا یتخذ المؤمنون الكافرین أولیاء من دون المؤمنین [آل عمران، 28].
[111] قیا: انّ المنافقین فی الدرك الأسفل من النار، الأیة [النساء، 145].
[112] قب: ولتعرفنّهم فی لحن القول [ محمد صلی الله علیه و آله، 30].
[113] قیج: كتاب مرقوم [المطففین، 20].
[114] قید: و أنی لهم التناوش من مكان بعید [سبأ، 52].
[115] قیه: و انّك لعلی خلق عظیم [القلم، 4].
[116] قیو: أفمن كان مؤمناً كمن كان فاسقاً لا یستوون ... الآیة [السجدة، 18].
[117] قیز: و یقولون آمنا باللّه و بالرسول ... الآیة [النور، 47].
[118] قیح: ما یكون من نجوی ثلاثة الّا هو رابعهم ... الآیة [ المجادلة، 7].
[119] قیط: أم یحسبون انّا لا نسمع سرهم و نجواهم [الزخرف، 80].
[120] قك: و من یرد فیه بالحاد بظلم ... الأیة [الحج، 25].
[121] قكا: أم أبرموا أمراً فانّا مبرمون [الزخرف، 79].
[122] قكب: یحلفون باللّه ما قالوا، الآیة [التوبة، 74].
[123] قكج: انّ الذین ارتدوا علی أدبارهم، الآیة [محمد صلی الله علیه و آله، 25].
[124] قكه: الظانین بالله ظن السوء، الآیة. [ الفتح، 6]
[125] قكه: فلعلك تارك بعض ما یوحی الیك ... الآیة [ هود، 12]
[126] قكو: وتری الظالمین لمّا رأوا العذاب ... الآیة. [الشورى، 44]
[127] قكز: وقال‏الذین آمنواانّ الخاسرین‏الذین خسروا أنفسهم،الآیة. [الشورى،45]
[128] قكح: و من الناس من یعجبك قوله، الآیة. [ البقرة، 204][13]
[129] قكط: الم‏تر الی الذین بدلوا نعمة اللّه كفراً. [ ابراهیم، 28]
[130] قل: ان نشأ ننزل علیهم من السماء آیة فظلت أعناقهم لها خاضعین. [الشعراء، 4]
[131] قلا: فلما نسوا ما ذكروا به، الآیة. [ الاعراف، 165]
[132] قلب: و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الأرض، الآیة. [القصص، 5]
[133] قلج: وعد الله الذین آمنوا منكم و عملواالصالحات لیستخلفهنّم فی الأرض،
الآیة. [النور: 55]
[134] قلد: قل لا أسألكم علیه أجراً الّا المودة فی القربی و من یقترف حسنة نزد له فیها حسناً. [الشوری، 23]
[135] قله: فآت ذا القربی حقه. [الروم، 38]
[136] قلو: فلله و للرسول ولذی القربی. [الحشر، 7]
[137] قلز: و هو الذی خلق من الماء بشراً فجعله نسباً و صهراً، الآیة. [ الفرقان، 54]
[138] قلح: الذین قال لهم الناس انّ الناس قد جمعوا لكم ... الآیة. [آل عمران،173]
[139] قلط: قل ان كنتم تحبون اللّه فاتبعونی یحببكم اللّه. [ آله عمران، 31]
[140] قم: واذ أخذ ربك من بنی آدم من ظهورهم ذریتهم و اشهدهم علی انفسهم ألست بربكم [ الاعراف، 172 ] و محمد نبیكم و علی امامكم، قال أبو جعفر الباقر: ما نزل جبریل بها الّا هكذا.
[141] قما: لیهلك من هلك عن بینة و یحیی من حی عن بینّه. [ الانفال، 42]
[142] قمب: و النجم اذا هوی. [ النجم، 1]
[143] قمج: سأل سائل بعذاب واقع للكافرین. [ المعارج، 1 و 2]
[144] قمد: واذ صرفنا الیك نفراً من الجن، الآیة. [ الاحقاف، 29]
[145] قمه: لا تجد قوماً یؤمنون باللّه و الیوم الآخر. [المجادلة، 22]
[146] قمو: واذا لقوا الذین آمنوا قالوا آمنا، الآیة. [البقرة، 14]
[147] قمز: یا أیها الذین آمنوا كتب علیكم الصیام ... الآیة. [البقرة، 183]
[148] قمح: و علی الأعراف رجال یعرفون كلا بسیماهم، الآیة. [الاعراف، 46]
[149] قمط: والسابقون الأولون من المهاجرین و الأنصار، الآیة. [التوبة، 100]
[150] قن: وفی الأرض قطع متجاورات، الآیة. [الرعد، 4]
[151] قنا: و ان من شی‏ء الّا یسبح بحمده، الآیة. [الاسراء، 44]
[152] قنب: ان الذین سبقت لهم منّا الحسنی أُولئك عنها مبعدون. [الانبیاء، 101]
[153] قنج: أفمن وعدناه وعداً حسناً فهو لاقیه كمن متعناه متاع الحیاة الدنیا ... الآیة. [القصص، 61]
[154] قند: والذین یؤذون المؤمنین و المؤمنات بغیر ما اكتسبوا فقد احتملوا ... الآیة. [الاحزاب، 58]
[155] قنه: و اسأل من أرسلنا من قبلك من رسلنا، الآیة. [الزخرف، 45]
[156] قنو: مرج البحرین یلتقیان بینهما برزخ لا یبغیان ... یخرج منهما اللؤلؤ والمرجان. [الرحمن، 19 -22]
[157] قنز: یوفون بالنذر و یخافون یوماً كان شره مستطیراً، الآیات. [ الانسان، 7]
فذلك كله مائة وست و خمسون آیة نزلت فی فضل علی و أولاده علیهم السلام.

تحقیق : سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی (م 1416)

منبع : سفینه ، شماره 3، تابستان 1383